حنیف اتمر’همه‌کاره’ دولت غنی چرا استعفا کرد؟

حق نشر عکس
Reuters

در اوایل آوریل امسال برای یک نشست خصوصی روزنامه‌نگاران با حنیف اتمر، به دفتر مشاور پیشین امنیت ملی افغانستان دعوت شدم. آقای اتمر مثل بسیاری از مقامات دیگر دولت افغانستان مرتب با روزنامه‌نگاران در کابل دیدار می‌کرد، معلومات “دست‌اول” در اختیار آنها می‌گذاشت و دیدگاه‌های آنها را در مورد وضعیت افغانستان جویا می‌شد.

دفتر مشاور امنیت ملی فاصله زیادی با دفتر ریاست جمهوری ندارد و با همین مقیاس آقای اتمر هم مهمترین چهره نزدیک به رئیس جمهوری افغانستان پنداشته می‌شد و از نظر بسیاری “همه‌کاره” دولت او بود.

در این نشست آقای اتمر در صدر میزی که در دو طرف آن حدود ۲۰ روزنامه‌نگار نشسته بودند، قرار گرفت، همکاران خود را معرفی کرد و افزود که خوشحال است شاه‌حسین مرتضوی، معاون سخنگوی رئیس جمهور غنی هم حضور دارد تا تصور نشود محتوای گفت‌وگوها در این نشست “از نگاه رئیس صاحب جمهور” به دور می‌ماند.

از آنجا بود که احساس کردم بحث‌ها و شایعات در مورد اختلافات میان اشرف غنی و حنیف اتمر چندان هم بی‌بنیاد نیستند و اینکه مهمترین متحد رئیس جمهوری افغانستان نگران است که دیگر طرف اعتماد او قرار ندارد.

حنیف اتمر در این نشست آرام، حساب‌شده اما بلندپروازانه در مورد چارچوب‌های جدید فشار به پاکستان و همکاری با این کشور صحبت کرد؛ اینکه فشارهای تازه آمریکا و جامعه بین‌المللی روی پاکستان فرصت تاریخی را برای افغانستان فراهم کرده و اینکه این فشارها بالاخره اسلام‌آباد را مجبور خواهد کرد گروه طالبان را بر سر میز مذاکره حاضر کند.

او در جریان این تحلیل با اشتیاق به پا می‌خیزد، با بهره‌گیری از مارکر/ماژیک روی تخته نصب‌شده بر دیوار اتاق، گراف‌هایی را به تصویر می‌کشد و با آمار تلاش می‌کند نشان دهد که سناریوهای مختلف مذاکرات با طالبان و گفت‌وگو با پاکستان روی اوضاع امنیتی و سیاسی افغانستان چگونه تاثیر می‌گذارد.

این تصویری از یک نشست پشت‌پرده چهره‌ای است که مهمترین متحد سیاسی اشرف غنی، از معماران دولت وحدت ملی، از بازیگران اصلی میدان سیاست، جنگ و صلح و در محور بیشتر خصومت‌ورزی‌های رقیبان سیاسی رئیس جمهوری بوده است.

حق نشر عکس
Getty Images

مغز متفکر دولت غنی

کناره‌گیری حنیف اتمر شوک غیرمنتظره‌ای را به فضای امنیتی و سیاسی افغانستان وارد کرده است. از او به عنوان “مغز متفکر” دولت غنی نام برده می‌شد و در جریان ۴ سال گذشته، هم در تحولات داخلی افغانستان و هم در روابط خارجی این کشور نقش تاثیرگذار داشت.

حنیف اتمر موافقت‌نامه مهم امنیتی با آمریکا را امضا کرد، پای گلبدین حکمتیار را به کابل کشاند، برنامه گسترده اصلاحات جنجالبرانگیز را در نهادهای امنیتی افغانستان راه انداخت، با نمایندگان گروه طالبان درباره صلح صبحت می‌کرد و افراد قابل اعتماد خود را در لایه‌های مختلف ساختارهای امنیتی افغانستان جابجا می‌کرد.

آقای اتمر همچنین پیوسته با سفرای غربی از جمله آمریکا و بریتانیا در کابل در تماس بود، بارها به مسکو، پکن، اسلام‌آباد، دهلی و تهران سفر کرد و روابط نزدیکی با عربستان، امارات و قطر برقرار کرد.

او کلیدی‌ترین چهره نسلی از سیاست‌مدارانی است که در غرب تحصیل کرده، سابقه چپی دارد، تکنوکرات است و از مخالفان عمده گروه‌ها و فرماندهان جهادی در دولت افغانستان به شمار می‌رفته است.

رهبران و فرماندهان جهادی که پس از سقوط طالبان، حضور برجسته‌ای در ساختار قدرت سیاسی افغانستان داشته‌اند، مشروعیت خود را از جنگ علیه تهاجم اتحاد شوروی به افغانستان و مقاومت علیه طالبان به وام می‌گیرند اما در همین حال جنگ‌های خونین داخلی دهه ۱۹۹۰ و فروپاشی ساختارهای سیاسی و اجتماعی افغانستان را هم در کارنامه خود دارند.

اتمر در چنبر اتهام‌های مخالفان

اما از سوی دیگر در مدت تصدی مشاوری امنیت ملی افغانستان که میزان خشونت‌ها دراین کشور به صورت بی‌سابقه بالا گرفت، حنیف اتمر در معرض شدیدترین اتهامات نیز قرار داشته است.

مخالفانش در داخل و بیرون از حکومت او را فرد مرموز، طراح توطئه‌های سیاسی و امنیتی و علاقمند به اجنداهای خودش می‌دانستند.

جنبش روشنایی مرکب از فعالان هزاره که خواهان عبور پروژه استراتژیک برق ترکمنستان از مرکز افغانستان بود، او را مسئول اصلی هدف قرار گرفتن گردهمایی این جنبش در کابل در سال ۲۰۱۶ خواند و خواهان برکناری‌اش شد.

عبدالرشید دوستم، معاون اول رئیس جمهوری او را متهم به طراحی سوءقصد علیه خودش در فاریاب کرد و در پی آن اختلافات آقای دوستم و ازبک‌های افغانستان با دولت اشرف غنی نیز به اوجش رسید.

حق نشر عکس
Anadolu Agency

ظاهر قدیر وکیل ننگرهار و شماری از چهره‌های قدرتمند ولایات پشتون‌نشین افغانستان او را متهم به طراحی “پروژه داعش” در افغانستان کردند و این اتهام به حربه تبلیغاتی قدرتمندی برای مخالفانش علیه او تبدیل شد.

جنبش رستاخیز که بیشتر به آنها به عنوان نماد نارضایتی تاجیکهای اطراف کابل دیده می‌شد، نیز آقای اتمر را مسئول سرکوب خونین این جنبش دانست و حزب جمعیت اسلامی هم در پی هدف قرار گرفتن رهبران این حزب در یک مراسم جنازه در سال ۲۰۱۷، خواهان برکناری او شد.

با آنکه دفتر مشاور امنیت ملی و همچنین ریاست جمهوری افغانستان همواره این اتهامات را رد کردند اما آقای اتمر خودش هیچ‌گاه مستقیما حاضر نشد به این اتهامات پاسخ دهد؛ زیرا به گفته نزدیکانش این اتهامات “چنان مسخره و غیرواقعی هستند که نیاز به پاسخ گفتن ندارد.”

اتمر نامزد انتخابات ریاست جمهوری بعدی؟

بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که حنیف اتمر برای آمادگی در انتخابات ریاست جمهوری سال آینده کناره‌گیری کرده و از آنجا که اختلافاتش با رئیس جمهور غنی را مبنای استعفایش خوانده، احتمالا می‌خواهد در میدان انتخابات بعدی با او رقابت کند.

گفته می‌شود در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۴ هم آقای اتمر تصمیم جدی داشت تا خودش را نامزد ریاست جمهوری کند اما بعدا با اشرف غنی توافق کرد که یکجا با حزب حق وعدالت پشت کاندیداتوری او بایستد.

حنیف اتمر از بنیانگذاران حزب حق و عدالت است و شماری زیادی از اعضای این حزب مقام‌های عمده‌ای در دولت اشرف غنی داشته‌اند.

حق نشر عکس
Getty Images

هرچند تصور می‌شود که حنیف اتمر زیر فشار رئیس جمهوری از مقامش استعفا کرده اما کناره‌گیری او در این مقطع حساس اشرف غنی را بیش از پیش تنها ساخته و شاید آقای اتمر بی‌علاقه نباشد مسئولیت ناکامی‌های امنیتی دولت را که تا حال بیشتر به پای او نوشته شده، به عهده رئیس جمهوری بگذارد.

از سوی دیگر اشرف غنی هم با کنار زدن حنیف اتمر و نصب حمدالله محب، یکی از وفادارترین مقام‌های سیاسی به خودش، شاید می‌خواهد از یک سو کنترل مستقیمی روی کارهای دفتر شورای امنیت داشته باشد و از سوی دیگر آقای اتمر را مسئول ناکامی‌های امنیتی دولت قلمداد کند.

ناکامی‌هایی‌که در گسترش نفوذ طالبان، ظهور گروه موسوم به دولت اسلامی یا داعش در افغانستان، وقوع خونین‌ترین حملات انتحاری در شهرها و روستاها و ثبت آمار بی‌سابقه تلفات نظامی و غیرنظامی در این کشور در ۴ سال گذشته تبلور داشته است.

با آنکه حمدالله محب ماموریت موفقی را به عنوان سفیر افغانستان در آمریکا در کارنامه خود ثبت کرده اما دشوار به نظر می‌رسد که بتواند خلأ سیاسی ایجاد شده ناشی از کناره‌گیری حنیف اتمر را در کنار اشرف غنی پر کند.